صفیر گیلان/فاطمه بهبودی؛“ارس را جدا کردند و آن را با میله و سنگ پر کردند / من از تو جدا نمی‌شدم به زور جدایمان کردند” بیتی از یک شعر جدایی طلبانه که رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در مراسم رژه نظامی نیروهای جمهوری آذربایجان به مناسبت اتمام اشغال منطقه قره‌باغ کوهستانی توسط ارمنستان، در باکو خواند.
اردوغان که در این مراسم به همراه الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان شرکت کرده بود، بیتی از یک شعر جدایی‌طلبانه درباره رود ارس در مرز ایران و جمهوری آذربایجان را علیه تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران خواند. این اقدام کاملاً هدفمند و به منظور تحریک جمهوری آذربایجان و ایران بود. بی شک ترکیه به دنبال حضور بیشتر در جمهوری آذربایجان است.
و اما بد نیست کمی در مورد رود ارس صحبت کنیم.
آب، از عوامل اصلی تاثیرگذار بر روابط کشورهاست که در عصر حاضر با توجه به شواهد و روندهای موجود بر اهمیت سیاسی و امنیتی آن افزوده شده است.
منابع آب مشترکی که بین چند کشور قرار گرفته اند حساسیت بیشتری داشته و در برخی مواقع سبب بروز تنش میان کشورهای همسایه می شوند. در این خصوص رودهای مرزی که در دو یا چند کشور جریان دارند و بخشی از مرزهای دو قلمرو را تشکیل می دهند، از اهمیت بیشتری برخوردارند.
رود ارس به عنوان یک رودخانه مرزی در ارتباط میان کشورهای همجوار و همسایه مانند ایران، ارمنستان، آذربایجان و ترکیه، دارای ارزش و اعتبار خاصی است. این رودخانه مرزی ارتباط دهنده چند ملت با یکدیگر است که علی رغم جدایی سرزمینی دارای اشتراکات فرهنگی زیادی با یکدیگر بوده و از تاریخ مشترکی بهره می برند. جنگ اول ایران و روسیه زمینه ساز و جنگ دوم این دو کشور موجب خارج شدن کامل منطقه قفقاز از حاکمیت ایران و تعیین رودخانه ارس به عنوان مرز مشترک ایران و شوروی سابق در شمال غربی کشورمان شد.
ارس به عنوان یک پدیده سیاسی و استراتژیکی در جدایی قلمرو کشورهای ایران و آذربایجان از یک سو و تامین آب بخشهای کشاورزی و انرژی مناطق همجوار در دو سوی مرز، باعث شده تا این رودخانه مرزی نقش مهمی در نوع مناسبات ایران و آذربایجان ایفا کند.
از طرفی با توجه به اهمیت محیط زیست در جهان امروز، هر گونه اقدام جهت تضعیف منابع آبی این رودخانه یا عملی که بر محیط زیست شکننده آن آسیب وارد کند، حساسیت کشور مقابل را بر می انگیزد. از سویی همکاری و ایجاد تفاهم نامه هایی با تاکید بر همکاری و استفاده مشترک از این رود مرزی و احترام به حقوق یکدیگر نیز می تواند بر روابط بین دو کشور مذکور تاثیر مثبتی بر جای گذارد.
با در نظر گرفتن ژئوپلتیک همکاری بین کشورهای منطقه بر سر استفاده مشترک و برابر از منابع آبی رودخانه ارس، مشاهده می شود که این رودخانه مرزی و بین المللی خود بخود زمینه ساز پیش نیازهای ژئوپلتیکی برای همکاری های ژئواکونومیکی و استراتژیکی در منطقه است. البته این بدان معنا نیست که ژئوپلتیک همکاری حاکم بر منطقه برای همیشه باقی بماند. بنابراین، با توجه به برداشت روز افزون ترکیه و ارمنستان در بخش های بالادست رودخانه و ایجاد سازمان منطقه آزاد تجاری– صنعتی ارس، نیاز به منابع آبی بیش از پیش بالا خواهد رفت. همچنین با اهتمام به اینکه رودخانه ارس یکی از شاخه های اصلی رود کورا در ترکیه بوده، می توان انتظار آینده پُر تنشی را داشت.
اهمیت این مسأله به قدری است که اگر چاره جویی نشود، می تواند به عنوان یکی از محدودیت های ژئوپلتیکی فرا روی فعالیت های اقتصادی تلقی شود. همچنین با توجه به پیشرفت های اقتصادی جمهوری آذربایجان، در آینده جمعیت منطقه در دو سوی ارس افزایش چشمگیری خواهد داشت و نیاز به منابع آبی ارس تشدید خواهد شد.
این نکته را نیز نباید از خاطر بُرد که به علت قرابت تاریخی و فرهنگی و پیوستگی سرزمینی در حوزه ارس، هرگونه تهدید و حادثه ای به شدت بر همه کشورهای این حوزه تاثیر گذار خواهد بود.
گرمای هوا و کاهش سطح آب از یک طرف و تخلیه فاضلاب‌های خطرناک معدنی، صنعتی و خانگی از طرف دیگر، نگرانی‌ها در خصوص آینده این رودخانه مرزی را افزایش داده است.
پساب‌های صنعتی و میکروبی معادن مس ارمنستان با ورود به رودخانه ارس، این رودخانه را آلوده می‌کنند. با توجه به وضعیت موجود، باید اذعان داشت که اگر آلودگی‌ ارس کنترل نشود بی‌شک اکوسیستم منطقه را تغییر می دهد و آثار زیان‌باری برای اراضی کشاورزی منطقه برجای می گذارد چرا که این رودخانه سهم قابل‌ توجهی در تأمین آب موردنیاز کشاورزی و خانگی مردم شمال غرب کشورمان دارد.
البته با توجه به احتمال ورود آلودگی ها از سمت کشور آذربایجان به رودخانه ارس مانند ورود فاضلاب های خانگی از نخجوان ضرورت دارد این موضوع هم پیگیری شود.
این بحث زمانی حساس تر می‌شود که بدانیم این پساب‌ها از طریق ارس به دریای خزر هم وارد می‌شوند و حیات ماهی‌ها و موجوادت زنده این دریا را نیز تهدید می‌کنند.
ارس با طی کردن ۹۵۰ کیلومتر به دریای خزر می ریزد. این رود به دشت مغان و بخش وسیعی از مناطق شمال غربی ایران آب‌رسانی می‌کند و همه این پساب‌ها و فاضلاب‌ها را به نقاط مختلف کشور و شاید حتی از طریق ماهی‌ها، سبزیجات و میوه ها بر سر سفره‌های مردم نیز می بَرد.
بنابراین می توان گفت این بحران در سطح وسیعی قابل گسترش بوده و در صورت وقوع یک پدیده یا چالش، قلمروهای مجاور را نیز در بر می گیرد.