«اسماعیل محمد پور» پژوهشگر و شاعر گیلانی در گفت و گو با خبرنگار مهر درباره جریان شعر انقلاب اسلامی ایران، گفت: می‌توان موضوع ادبیات انقلاب را به همه آثاری تعمیم داد که در طول انقلاب اسلامی پدید آمده‌اند و خالقان این آثار نگرشی مثبت و باورمند نسبت به پدیده انقلاب اسلامی داشته‌اند.

وی ادامه داد: از این رو ادبیات انقلاب اسلامی، ادبیاتی است که هم زاده زمان خود است و هم از حوزه اندیشه انقلاب برآمده و از لحاظ دیدگاه هم‌سو با انقلاب اسلامی است.

پژوهشگر و شاعر گیلانی با بیان اینکه استبداد ستیزی، حس وطن‌خواهی، تنفر از بیگانه، ترویج و تبلیغ روحیه انقلابی، زمان آگاهی، تجلیل از شهدای حوادث سیاسی و تکریم انقلابیون از جمله خصایصی است که به عنوان ریشه‌های شعر انقلاب اسلامی قلمداد می‌شوند، افزود: شاهدیم که برخی از موارد مذکور به صورت برجسته و شاید به طور کاملاً اختصاصی از ویژگی‌های ادبیات انقلاب اسلامی به شمار می آیند.

وی اضافه کرد: ما در شعر انقلاب اسلامی که در واقع شعری آرمان خواه است، شاهد بازتاب یک سری جریانات تاریخی، رخدادها و وقایع حوزه‌های اجتماعی، سیاسی و حتی دینی هستیم. موارد فوق به عنوان یک جریان آرمان خواه و آرمان ساز به طور عموم در ادبیات انقلاب، ریشه پیدا کرده و همچنان باقی است.

محمدپور با بیان اینکه در واقع رجعت به گذشته و رجوع به وقایع تاریخی به منظور تعالی ادبیات انقلاب اسلامی به کار رفته است، ادامه داد: برای مثال نهضت سربداران، آرمان گرایی امیرکبیر، حماسه امام قلی خان در برجسته سازی موضوع خلیج فارس، نهضت مشروطه، اعدام شیخ فضل الله نوری، جنبش آذربایجان و قیام ستارخان و باقرخان، نهضت جنگل، موضوع حق طلبی و استبداد ستیزی شهید مدرس و عدالت خواهی دکتر شریعتی از جمله بازتاب رخدادهای تاریخی است که در شعر انقلاب به چشم می‌خورد و از آنها می‌توان به عنوان جنبه‌های زمینه ساز مفاهیم و موضوعات شعر انقلاب نام برد.

برجستگی‌های معنایی شعر انقلاب

محمد پور از رجز و حماسه به عنوان یکی از برجستگی‌های معنایی در حوزه شعر انقلاب یاد کرد و افزود: رجز و حماسه سال‌ها حلقه مفقوده شعر معاصر ایران بود و کمتر دیده می‌شد؛ هر چند گاهی در شعر مشروطه و اشعار شاعران مشروطه خواه این گونه رجز خوانی را می‌بینیم اما باید توجه داشت که هیچ وقت به پررنگی حضور رجز در شعر انقلاب نبوده، البته لازم به ذکر است که شرایط هم در آن دوره مهیا نبود، ولی در سال‌های پس از پیروزی انقلاب از آنجا که نظام حاکم با این گونه رجزخوانی‌ها در مقابل دشمن هم‌سو بود، شاعران بدین موضوع گرایش یافتند.

وی در ادامه با بیان اینکه رجزخوانی همیشه به نفع جریان شعر انقلاب نبود، یادآور شد:شعر انقلاب در بعضی مواقع به واسطه رجزخوانی دچار شعارزدگی شد شعر انقلاب در بعضی مواقع به واسطه رجزخوانی دچار شعارزدگی شد. بدین معنا که وقتی شاعران به دلیل غلیان خشم و غضب خویش به شعار زدگی در شعر روی می‌آورند، با نقاط آسیب شعر مواجه می‌شویم و مشاهده می‌کنیم که شعر دچار سستی شده و عناصر شعر در آن اثر کم‌رنگ می‌شود.

پژوهشگر و شاعر گیلانی ادامه داد: بعضی رجزها هم برخاسته از ارادت، شور و شعف مخلصانه است اما با شعر فاصله دارند و در حوزه شعار گنجانده می‌شوند. واقعیت این است که این گونه آثار به کمک شعر انقلاب نیامده‌اند اما مردم انقلابی و تشنه عدالت و استبداد ستیز آن عصر، تشنه همین گونه شعر بودند و از این اشعار بسیار استقبال می‌کردند.

محمد پور حضور پررنگ واژه‌ها و اصطلاحات انقلابی در شعر انقلاب را از دیگر نکات برجسته این جریان دانست و گفت: کلماتی چون بسیجی و جانباز پس از انقلاب به کار گرفته شده‌اند و همچنین ورود شخصیت‌های مذهبی نظیر یاسر، ابوذر، مقداد به اشعار که اکنون امری عادی تلقی می‌شود، در سال‌های نخستین پس از پیروزی انقلاب این‌طور نبود و برای مردم تازگی داشت.

قالب‌های شعر در شعر انقلاب

این پژوهشگر با اشاره به اینکه در جریان شعر انقلاب، تحولی در قالب‌های شعر ایجاد نشده است، اظهار کرد: شاعران اشعار انقلابی چون پیشینیان از قالب‌های غزل، قصیده، مثنوی، دو بیتی، رباعی و چهارپاره بهره‌مند شدند؛ البته می‌توان گفت در دوره‌هایی مثنوی بیشتر مورد استقبال شاعران دفاع مقدس قرار گرفت. همچنین زنده‌یادان «سید حسن حسینی» و «قیصر امین پور» در برهه‌هایی از زمان به قالب رباعی روی آوردند و شاید بشود گفت، در دوره خویش، رباعی را در حوزه شعر انقلاب به کمال رساندند. با این وجود چنین مواردی در رده ویژگی‌های ممتاز شعر انقلاب در راستای تحول قالب‌ها محسوب نمی‌شود، بلکه جریانی عادی بود که استفاده از قالب‌ها را هم به همان شکل کلاسیک در پی داشت.

وی ادامه داد: نگاهی به جریان شعر انقلاب به ویژه در دهه اول، حاکی از این است که اشعار متمرکز بر قالب‌های سنتی سروده شده‌اند و بعدها کمی به شعر نو نیمایی گرایش یافته و در ادامه بعد از یک سری چالش‌ها و تجارب، شعر سپید نیز جایگاهی در شعر انقلاب پیدا می‌کند.

محمد پور با بیان اینکه شکل گیری زبان شعر انقلاب آنقدر چشمگیر بود که برخی صاحب نظران آن را حتی دارای یک تشخص استثنایی دانستندشکل گیری زبان شعر انقلاب آنقدر چشمگیر بود که برخی صاحب نظران آن را حتی دارای یک تشخص استثنایی دانستند، اظهار کرد: نوآوری‌هایی در این اشعار وجود دارد که می‌شود آن را مختص به زبان شعر انقلاب دانست. در واقع همانطور که خود انقلاب یک پدیده استثنایی غیر قابل پیش بینی بود، زبان ادبیات برخاسته از انقلاب هم ویژگی‌های استثنایی و منحصر به خود را داشته است.

وی اضافه کرد: موضوع دیگری که در این راستا می‌توان از آن یاد کرد، نهضت ترکیب سازی در شعر انقلاب است که شاعران به منظور افزایش لایه‌های زیبایی‌شناسانه و مفهومی اشعار خویش به خلق ترکیب‌های نو پرداختند.

جسارت‌های زبانی

محمد پور تلاش شاعران برای ایجاد تازگی در قافیه و ردیف اشعار انقلاب را از دیگر موضوعات قابل توجه دانست و گفت: این نوجویی در شعر کلاسیک پیش از انقلاب کمتر دیده می‌شود.

وی با بیان اینکه نهضت نوجویی به ویژه در شعر پس از انقلاب در حیطه زبان باعث شکل گیری جسارت‌های زبانی شد، تصریح کرد: کلمات و ترکیبات تازه در آثار شاعران انقلاب باعث درنگ و تأمل بیشتر مخاطب شده و این مقصودی بود که شاعران انقلاب در پی آن بودند. بدین ترتیب می‌توان گفت، تعابیر و تفاسیر خاصی که در جریان انقلاب و دفاع مقدس شکل گرفت به نوعی شناسنامه شعر انقلاب محسوب می‌شود.

پژوهشگر و شاعر گیلانی در ادامه به شاعران گیلان در عرصه شعر پایداری اشاره کرد و افزود: کتاب «تذکره شاعران پایداری گیلان» زندگینامه مختصر و تحلیل کوتاه از سبک اشعار و نمونه‌هایی از اشعار ۱۳۵ شاعر حاضر و متوفای فعال در حوزه ادبیات پایداری گیلان پرداخته شده است.

وی ادامه داد: نگاهی کوتاه به این کتاب نشان می‌دهد که شعر انقلاب و دفاع مقدس، جریانی پویا است؛ چرا که بسیاری از شاعرانی که در این کتاب، از آنها می‌خوانیم، جنگ را ندیدند و دوران انقلاب را به یاد نمی‌آورند اما تحت تأثیر مفاهیم آرمانی و ایدئولوژیکی در راستای این ارزش‌ها به سرایش شعر پرداخته‌اند و می‌پردازند.