پایگاه خبری وتحلیلی صفیر گیلان؛آب یکی از عوامل تاثیرگذار بر دوستی و خصومت کشورهاست که امروزه بر اهمیت سیاسی و امنیتی آن افزوده شده است. در حال حاضر ۳۰۰ میلیون نفر در بیش از ۲۶ کشور با بحران کمبود آب مواجه اند. طبق گزارش سازمان ملل متحد در نیم قرن اخیر بیش از ۱۸۳۰ مورد مناقشه در زمینه ی آب در جهان رخ داده است.اهمیت مساله آب به اندازه ای است که ژئوپلیتسین ها، قرن ۲۱ را سده ی هیدروپلیتیک می دانند و بر این باورند که اغلب درگیریهای منطقه ای و جنگهای جهان در سالهای آینده به دلیل بحران ناشی از کمبود آب خواهد بود. قرارگرفتن خاورمیانه در کمربند خشکی جهان و وجود منابع آبی محدود و مشترک، این منطقه را به یکی از کانونهای بحرانی در ارتباط با منابع آب و تنشهای ناشی از آن مبدل کرده زیرا بیش از ۵۰ درصد جمعیت این منطقه در حوضه های آبریز مشترک زندگی می کنند.
*اهمیت ایران از نظر هیدروپلیتیکی
“علی راثی در پایان نامه خود با عنوان «نقش رودخانه های مرزی در مدیریت بحران آب با تکیه بر دیپلماسی آبی» به این نتیجه رسیده که در ارتباط با هیدرروپلیتیک رودهای مرزی چه در شرق کشور و چه در حوزه غربی، آنچه مسلم است استفاده از آب رودخانه های مرزی مشترک تا زمانی که دچار کم آبی نشده اند مشکلی ایجاد نمیکند اما به محض اینکه حوزه های آبریز با مشکل کم آبی مواجه شوند،همواره چالش برانگیز می شوند.”
“حمیدرضا پاک نژاد و عزت اله عزتی در مقاله ای با عنوان«هیدروپلیتیک رودخانه های مرزی اترک و تاثیر آن بر روابط ایران و ترکمنستان» به این مطلب اشاره نموده که: ایران از نظر اقلیم جغرافیایی نیمه خشک و جزء مناطق کم آب جهان محسوب می شود. افزایش جمعیت طی ۵۰ سال گذشته، سرانه مصرفی آب شیرین ایران را کاهش داده است. کاهش سرانه آب و افزایش جمعیت و نیاز به تولید مواد غذایی، کنترل آبهای سطحی بخصوص رودخانه های مرزی و یا حوزه ای مشترک بین ایران و کشورهای همسایه را ضروری نموده است.”
باتوجه به شرایط هیدروپلیتیکی خاورمیانه که آب و انرژی در آن نقش مهمی ایفا می کنند، ایران نه تنها از نظر جغرافیای سیاسی دارای اهمیت است بلکه شرایط سیاسی مرتبط با آب و تعاملات آبی در منطقه نیز باعث شده تا کشورمان دارای ویژگیهای منحصر به فردی باشد که عدم توجه به آن می تواند آسیب های جدی را بدنبال داشته باشد. برای مثال ثبات رودخانه ی مرزی ارس که به صورت مشترک بین ایران، آذربایجان و ارمنستان تسهیم شده، با توجه به پیچیدگی های سیاسی بین آذربایجان و ارمنستان و فعالیت ترکیه در سرچشمه، می تواند متزلزل شده و دامنه این بی ثباتی ممکن است ایران را نیز فرا گیرد.
ترکیه از نظر منابع آبی بعنوان یک کشور بالادست محسوب می شود که در سال ۱۹۸۰پروژه ی آناتولی جنوب شرقی موسوم به گاپ را آغاز بکار کرد. این درحالی است که سوریه و عراق در پایین دست این حوضه قرار دارند و نگران سیاست های ترکیه در کنترل منابع آب و اثرات این پروژه در روابط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود هستند.
رفتار ترکیه در بهره برداری از حوضه ی آبریز دجله و فرات منجر به تغییر رژیم هیدروپلیتیک این حوضه شد و کردهای عراق و گروه تروریستی داعش به دلیل شرایط سیاسی و جغرافیایی، به عنوان بازیگران مهم و نوظهور این حوضه ی آبریز نقش نیابتی به نفع ترکیه (در جهت کاهش فشارهای سیاسی- آبی) در مقابل کشورهای پایین دست ایفا کردند. لذا این نحوه ی سیاستگذاری ترکیه در حوضه ی آبریز دجله و فرات ساختارهای سیاسی و اجتماعی را که به نوعی با عراق و سوریه و منطقه ی کردستان عراق و همچنین ایران اشتراک داشته و آمیخته، به خطر انداخته است. افغانستان همسایه ی شرقی ایران نیز بدلیل قرارگرفتن در سرچشمه ی منابع آب آسیای مرکزی، می تواند یکی از عوامل جدی ایجاد اختلافات آبی در منطقه باشد. تعاملات آبی ایران و عراق و آمیختگی آن با مسائل سیاسی و مرزی هم از مسائلی است که شرایط هیدروپلیتیکی ایران را خاصتر جلوه می دهد. مناسبات ژئوپلیتیک ایران با کشورهای دارای منابع آبی مشترک مانند عراق، آذربایجان، افغانستان در سه بخش سیاسی، اقتصادی و زیست محیطی قابل بررسی است. با این اوصاف موضوع آب در نگاهی فرا مرزی باید مورد توجه ی سیاستمداران ایران و دیگر کشورهای منطقه قرار گیرد که می تواند عاملی برای افزایش همکاری بین کشورها با محور قرار دادن ویژگیهای هیدروپلیتیکی و نقش مهم آن در توسعه ی سیاسی، اقتصادی و زیست محیطی کشورهای منطقه باشد.
**گاپ
گاپ پروژه ی عظیمی مشتمل بر ۲۲ سد بزرگ و کوچک و ۱۴ طرح برقابی روی رودخانه‌های دجله و فرات در منطقه شرقی ترکیه است که ۹ استان و ۱۰ درصد خاک این کشور را شامل می شود. در طرح اولیه ی این پروژه، اجرای کشت آبی در ۱.۸ تا ۲ میلیون هکتار از اراضی ترکیه و تولید هفت هزار و ۵۰۰ مگاوات انرژی برق پیش بینی شده است. این پروژه در دهه ۶۰ میلادی آغاز و از سال ۱۹۸۰ با نام جدید گاپ مطرح شد که بخش عمده ای از آن در سال ۲۰۰۸ به بهره برداری رسید. ترک‌ها در اجرای این پروژه جمله مشهوری داشتند و آن اینکه «کاری می‌کنیم که ارزش هر بشکه آب با یک بشکه نفت برابری کند». همه آب رودخانه‌های دجله و فرات که کشور عراق را مشروب می‌کند، از ترکیه سرچشمه می‌گیرد. پروژه گاپ با همکاری ۸۱ شرکت خارجی از جمله شرکت‌هایی از ایتالیا، آمریکا، آلمان، سوئد، بلغارستان، رژیم اشغالگر قدس، عراق و اردن فعال شد. مطابق آمارهای موجود، از سال ۲۰۰۸ تاکنون و با بهره برداری از این پروژه و همچنین تغییرات اقلیمی و افزایش تبخیر، ۱۱۴ میلیارد مترمکعب از آب حوضه آبریز بین النهرین در کشور عراق کاهش یافته که به اندازه ی تقریبی کل آب تجدیدپذیر ایران است و دومین کاهش آب در یک حوضه ی آبریز پس از کشور هندوستان در جهان محسوب می‌شود. ۳۵ میلیارد مترمکعب از کاهش حجم آورد رودخانه های دجله و فرات به دلیل سدسازی های پروژه گاپ بوده است اما بقیه این کاهش به دلیل حفر چاه های عمیق درحوضه آبریز بین النهرین (۶۰ درصد)، کاهش نزولات جوی (۲۰ درصد) و تبخیر آب ناشی از افزایش دما (۲۰ درصد) بوده است. رودخانه فرات نیز با سرچشمه گرفتن از ترکیه، وارد سوریه و عراق شده و این دو کشور را مشروب می کند. ترکیه با ساخت سد «آتاتورک» (بزرگترین سد خاورمیانه و نهمین سد بزرگ جهان) با حجم تنظیمی۳۷میلیارد مترمکعب (تقریبا به اندازه ی حجم تنظیمی همه سدهای موجود در ایران) در سال های گذشته، دریافتی سالیانه آب سوریه و عراق را که پیش از این سالیانه ۳۳ میلیارد متر مکعب بود به ۹ میلیارد مترمکعب کاهش دادند. این مساله به تدریج کیفیت و کمیّت آب را در این کشورها کاهش داد، به طوریکه آلایندگی رودخانه فرات از ۸۰۰ پی. پی. ام (قسمت در میلیون) به ۱۸۰۰ پی. پی. ام افزایش یافت. در سال های گذشته کشور سوریه نیز با ساخت سدهایی روی رودخانه فرات، از حجم آب ورودی این رودخانه به عراق کاسته است. حجم ورودی آب رودخانه دجله به عراق سالیانه ۲۱ میلیارد مترمکعب بود، اما با ساخت سد «ایلیسو» در ترکیه، حجم ورودی آب به عراق به حدود سالیانه ۹ میلیارد مترمکعب کاهش یافت. ۸۵ درصد آب شیرین مصرفی مورد نیاز عراقی ها از رودخانه های دجله و فرات تامین می شود.